ფრანკლინის კლუბი: რატომ ცდილობს ცენტრალური ბანკი ფასების გაზრდას? - ინფლაციის თარგეთირება

571 002 733
[email protected]

Are not registered yet? Sign up

To confirm your registration, please check your email for a message from us with further details.

რატომ ცდილობს ცენტრალური ბანკი ფასების გაზრდას? - ინფლაციის თარგეთირება

ივლ 23, 2022 blog ალექსანდრე შარაშენიძე

მსოფლიოში არსებული ცენტრალური ბანკების უმრავლესობას აქვს ე.წ. “ინფლაციის თარგეთირების სისტემა”. ანუ ისინი ცდილობენ, რომ ყოველწლიურად რაღაც დონის ინფლაცია გამოიწვიონ. საქართველოს შემთხვევაში ეს 3%-იან მიზანში გამოიხატება. ანუ ეროვნული ბანკი ცდილობს, რომ ყოველ წელს ფასები დაახლოებით 3%-ით გაიზარდოს. 

 

ჩვეულებრივი ადამიანისთვის ალბათ ეს საკმაოდ უცნაურად ჟღერს. რატომ უნდა გვინდოდეს, რომ ფასები იზრდებოდეს? პირიქით, ფასების შემცირება არ ჯობია? სამწუხაროდ, ამ შეკითხვაზე პასუხის გაცემა არც თუ ისე მარტივია. არსებობს რიგი არგუმენტები როგორც დეფლაციისთვის (ფასების ვარდნისთვის), ასევე ნულოვანი ინფლაციისთვის და მეტიც, უფრო მაღალი ინფლაციისთვის. 

 

ამ სტატიაში შევეცდები, არგუმენტებს ჩავუყვე. პირველ ნაწილში ვისაუბრებ, საერთოდ რატომ არის მნიშვნელოვანი, რომ რაიმე ინფლაციის თარგეთი გვქონდეს (ანუ რატომ არის კარგი, რომ ფასების გაზრდა მეტ-ნაკლებად მოსალოდნელი იყოს). ყოველი შემდეგი ნაწილი კი სხვადასხვა თარგეთისთვის არგუმენტს შეეხება (თუ კონკრეტულად დადებითი ინფლაციისთვის არგუმენტები გაინტერესებთ, გირჩევთ პირდაპირ ამ ნაწილებზე გადახტეთ).

 

ასევე შევეცდები, რომ დავამსხვრიო ზოგი მითი ამ საკითხის შესახებ. მაგალითად, რომ ინფლაცია „ბუნებრივია”, „გრძელვადიანი ეკონომიკური ზრდის შედეგია”, ან რომ „ინფლაციის გარეშე ხალხი ფულს არ დახარჯავდა”. ინფლაციის თარგეთისთვის კარგი არგუმენტები არსებობს, თუმცა ეს არგუმენტები მათ რიგს არ მიეკუთვნება.

 

მაშ ასე, დავიწყოთ: 

 

რატომ გვინდა, რომ ინფლაცია მოსალოდნელი იყოს

 

წარმოიდგინეთ, რომ ბანკიდან აიღეთ სესხი 10%-ად. შემდეგ წელს კი თქვენთვის და ყველასათვის მოულოდენლად მოხდა 20% ინფლაცია. ფასები გაიზარდა, ალბათ ხელფასიც ადრე თუ გვიან გაგეზრდებათ და ზოგადად ფული გაუფასურდა. როცა მოვა დრო, რომ ფული ბანკში დააბრუნოთ, უკვე „გაუფასურებული” იქნება. 

 

თქვენ ამ შემთხვევაში მოგებული დარჩებით, მაგრამ ბანკი სერიოზულად დაზარალდება და მომავალში ბევრად უფრო ფრთხილი იქნება სესხის გაცემისას. მეტიც, მომდევნო წლებში რომც არ ველოდეთ ინფლაციას, მაინც გაითვალისწინებს იმის რისკს, რომ მოულოდნელად შეიძლება გაიზარდოს ისევ ფასები. მარტივად რომ ვთქვათ, საზოგადოებრივი ნდობა დაირღვევა. 

 

და თან ეს ლოგიკა პირიქითაც შეიძლება მოქმედებდეს. შეიძლება თქვენ აიღოთ 10%-ში სესხი და გაისად დეფლაცია მოხდეს - ფასები დაეცეს. ამ შემთხვევაში შეიძლება თქვენი ხელფასიც შემცირდეს და სესხის გადახდა ბევრად რთული გახდეს. ამ დროს პირიქით ბანკი დარჩება მოგებული და თქვენ მოგიწევდით უფრო „ღირებული” ფულის უკან დაბრუნება, ვიდრე თავიდან ისესხეთ.

 

მოკლედ, ამ პრობლემის თავიდან არიდების მიზნით, მნიშნვნელოვანია, რომ ინფლაცია მეტ-ნაკლებად პროგნოზირებადი იყოს. პროგნოზირებადი ინფლაციის შემთხვევაში, ბანკებიც და ჩვენც გავითვალისწინებთ ინფლაციის დონეს სესხის აღებისას და არცერთი მხარე არ მიიღებს უსიამოვნო სურპრიზს. ეს განსაკუთრებით რელევანტურია, როცა ბიზნესის მხრიდან გრძელვადიან ინვესტიციებზე ვსაუბრობთ. როცა ბიზნესი იღებს 10 წლიან ან უფრო ხანგრძლივ სესხს, ძალზედ მნიშვნელოვანია, რომ ინფლაცია მეტ-ნაკლებად პროგნოზირებადი იყოს.

 

რატომ არის მაღალი ინფლაცია ცუდი?

 

დავუშვათ, ქვეყანა პირველ კრიტერიუმს აკმაყოფილებს და ინფლაცია პროგნოზირებადია - ყოველ წელს ზუსტად 100% არის. ამ შემთხვევაში, თქვენი ფულის ღირებულება ყოველ წელს ნახევრდება. რაც დღეს გიჯდებოდათ 30 ლარი, გაისად დაჯდება 60 ლარი. ორ წელიწადში კი 120 ლარი. 

 

ეს კარგია თუ ცუდი? თუ დავუშვებთ, რომ თქვენი ხელფასიც ავტომატურად ყოველ წელს ორმაგდება და ყველა ფასი მარტივად იცვლება ინფლაციასთან ერთად, მაშინ ამაში არანაირი განსაკუთრებული პრობლემა არ არის. გამოვა, რომ უბრალოდ ყველა ჩვენს ლარიანს ყოველწლიურად „ვაორმაგებთ“ და მორჩა. მაგრამ რეალურ ცხოვრებაში ესე არ ხდება. ზოგიერთ კომპანიას უფრო მეტად უჭირს ფასების გაზრდა ვიდრე სხვებს. ზოგიერთ ადამიანს აქვს ფიქსირებული ხელფასი (მაგალითად, სახელმწიფო სექტორში მომუშავეებს). შესაბამისად, ამ ადამიანებს მაღალი ინფლაციის შედეგად სერიოზული პრობლემები შეექმნებათ. 

 

მეტიც, ალბათ თქვენ რაღაც რაოდენობა ფული ნაღდი სახით გაქვთ. რაღაც რაოდენობა კი ბანკში გიდევთ (არა ანაბარზე, არამედ უბრალოდ ბარათზე). თუ ქვეყანაში 100% ინფლაცია არის, მაშინ ამ ფულის ღირებულება ყოველ წელს ნახევრდება. ანაბარზე რომ გედოთ, ამ პრობლემას აირიდებდით თავიდან (რადგან 100%-ზე მაღალი განაკვეთი დაგერიცხებოდათ), მაგრამ ანაბარზე ფულის შენახვა ცალკე პროლემებს მოიცავს. 

 

მოკლედ, განსაკუთრებით მაღალ ინფლაციას სერიოზული პრობლემები აქვს. შესაბამისად, გადავდივართ შემდეგ ლოგიკურ პოზიციაზე...

 

არგუმენტები 0% ინფლაციისთვის

 

თუ ინფლაცია 0% იქნება, კომპანიებს იშვიათად მოუწევთ ნერვიულობა ფასების ცვლილებაზე. თქვენც არ მოგიწევთ იმაზე ნერვიულობა, რომ ნაღდი სახით ფული  გაგიუფასურდებათ. ამიტომაც 0%-იანი ინფლაცია საკმაოდ მიმზიდველად გამოიუყურება. პრინციპში სულ ეს არის. ფულის ღირებულება დროთა განმავლობაში იგივე იქნება, გრძელვადიანი გეგმების გაკეთება არ გაგიჭირდებათ და ა.შ. ალბათ თქვენითაც ხვდებით, 0%-იან ინფლაციას რა ბენეფიტები აქვს. 

 

თუმცა შეიძლება ამაზე შორსაც წავიდეთ. წარმოიდგინეთ, რომ ინფლაცია 0% არის და საპროცენტო განაკვეთი 10%. მაშინ თქვენთვის ნაღდი ფულის ქონა მაინც პრობლემაა. რატომ? რადგან თქვენ შეგიძლიათ ეს ნაღდი ფული ანაბარზე შეიტანოთ. ამ შემთხვევაში, ყოველ წელს 10%-იან მოგებას ნახავდით. მაგრამ რადგან ნაღდი ფული გიჭირავთ, ამ 10%-იან მოგებაზე უარის თქმა გიწევთ. 

 

ჰმ. როგორ ამოვხსნათ ეს პრობლემა? წარმოიდგინეთ, რომ ქვეყანაში 5% *დეფლაცია* იყოს. ანუ ფასები ყოველ წელს 5%-ით მცირდებოდეს. ამ შემთხვევაში, 5%-იანი საპროცენტო განაკვეთი იგივეა, რაც 10% იყო წინა მაგალითში (ერთი წლის მერე 10%-ით დიდი ღირებულების უკან დაბრუნება გიწევთ). და...10% რომ იყოს დეფლაცია? 

 

არგუმენტები დეფლაციისთვის

 

თუ დეფლაცია 10% იქნება (ნუ, მოდი ვთქვათ, რომ 9.9%), მაშინ საპროცენტო განაკვეთები 0%-თან ახლოს იქნება. ამ შემთხვევაში, თქვენ ნაღდი ფულის ქონით არ ამბობთ დიდ საპროცენტო განაკვეთზე უარს. თქვენი ფული კი არ უფასურდება, პირიქით, ღირებულებაში იმატებს. ფულის მუთაქაში შენახვა არ არის ფულის ანაბარზე  შენახვაზე  მაინცდამაინც უარესი. 

 

ეს საკმაოდ კომფორტულია. მეტიც, თუ ქვეყანაში სტაბილური დეფლაცია გვაქვს, მაშინ თქვენ არასოდეს არ მოგიწევთ, რომ უფროსს ხელფასის მომატება მოსთხოვოთ. იგი ბუნებრივად იზრდება ღირებულებაში. პენსიონერსაც არ მოუწევს, რომ სახელმწიფოს მხრიდან პენსიის მომატებას დაელოდოს, პენსიის ღირებულება დროთა განმავლობაში ისედაც გაიზრდება. 

 

თანაც ეს ყველაფერი საკმაოდ ბუნებრივად შეიძლება მოხდეს. თუ გავიხსენებთ წინა სტატიის „ვაშლების მაგალითს“, თუ ფულის მასა და მისი ბრუნვის სიჩქარე მუდმივია (რაც რეალობაში არ ხდება, მაგრამ მოდი ეს ამბავი ცოტა ხნით გვერდზე გადავდოთ), მაშინ ეკონომიკის ზრდა დეფლაციას გამოიწვევს. ანუ ამ (ზედმეტად) გამარტივებულ შემთხვევაში, ცენტრალურ ბანკს შეუძლია უბრალოდ რაღაც რაოდენობით ფული დაბეჭდოს და შემდგომ გაჩერდეს. რადგან პროდუქტის რაოდენობა დროთა განმაბლობაში გაიზრდება, ფასები თავისით შემცირდება. 

 

მაგრამ როგორც ხედავთ, ეკონომისტების დიდი უმრავლესობა არათუ დეფლაციას, არამედ ნულოვან ინფლაციასაც არ უჭერს მხარს. მათ დადებითი ინფლაციის თარგეთი ურჩევნიათ. შესაბამისად, გადავდივართ შემდეგ ნაწილზე...

 

არგუმენტები დადებითი ინფლაციისთვის

 

წარმოიდგინეთ, რომ ქვეყანაში ეკონომიკური კრიზისი დაიწყო - ეკონომიკა ზრდის მაგივრად მცირდება (ისე, რამ გამოიწვია კრიზისი, ეგეც მნიშვნელოვანია, მაგრამ ძალიანაც ნუ გავართულებთ სტატიას). და ახლა წარმოიდგინეთ, რომ ამ ყველაფერს დეფლაცია დაემატა. ამ შემთხვევაში, თქვენს დამსაქმებელს მოუწევს, რომ ხელფასები შეგიმციროთ (რადგან თან დეფლაცია გვაქვს და თან ეკონომიკა მცირდება, მისი შემოსავალიც აუცილებლად შემცირდება და სხვა არჩევანი არ ექნება).

 

თქვენ წარმოიდგინეთ და ადამიანები ხელფასის შემცირებაზე საკმაოდ ცუდად რეაგირებენ. ხშირ შემთხვევაში, სამსახურს ტოვებენ ან უბრალოდ ბევრად უარესად მუშაობენ. თან ეს ფასების ცვლილების გაუთვალისწინებლად. ანუ თუ ფასები 10%-ით შემცირდა და თქვენ ხელფასი 5%-ით შეგიმცირეთ, მაინც გაბრაზდებით და მოგინდებათ სამსახურიდან წამოსვლა (იმის მიუხედავად, რომ რეალურად თქვენი ხელფასის ღირებულება გაიზარდა). ამ ამბავს ეკონომისტები „ხელფასების სიხისტეს“ უწოდებენ - კომპანიებს უჭირთ, რომ ხელფასები შეამცირონ (ისე, ეს დავის საგანი ფაქტიურად აღარ არის, განსაკუთრებით კარგად ჩანს Bewley-ის „Why Wages Don’t Fall During a Recession”-ში). და ამ ამბის გამო რეცესიის დროს დეფლაცია განსაკუთრებით ცუდია - ხელფასების კიდევ უფრო მეტად შემცირება ხდება საჭირო, რის შედეგადაც მეტი ადამიანი ტოვებს სამსახურს. მეტი ადამიანი როცა ტოვებს სამსახურს, ნაკლებ ადამიანს აქვს ფული, რომ დახარჯოს. ამის გამო კომპანიებს აქვთ ნაკლები შემოსავალი და უწევთ, რომ ხელფასები კიდევ შეამცირონ და ა.შ. 

 

აი ამ ზედა ამბავს კი „დეფლაციური სპირალი“ ჰქვია. კრიზისის დროს დეფლაცია საკუთარ თავს „აუარესებს“. ფასები ვარდება, ხელფასებიც მიყვება და უმუშევრობა აგრძელებს ზრდას. ასევე, რადგან ამ დეფლაციის ნაწილი მოულოდნელია, თქვენ სესხიც გაგიძვირდებათ და გაგიჭირდებათ გადახდა. ანუ თქვენ და ბევრი სხვა ადამიანი (და ბიზნესი!) გაკოტრდებით და კრიზისი კიდევ უფრო მეტად გაუარესდება. 

 

დაახლოებით ეს მოხდა ამერიკაში დიდი დეპრესიის დროს. თუ როგორ დაიწყო კრიზისი სხვა საკითხია, მაგრამ მას დაემატა ჯამში 40% დეფლაცია, რამაც სიტუაცია მნიშვნელოვნად გააუარესა და დიდი დეპრესია ამერიკის ისტორიაში ყველაზე დიდ კრიზისად აქცია. 

 

სწორედ აქედან გადავდივართ დადებითი ინფლაციის პირველ არგუმენტზე. წარმოიდგინეთ, რომ კრიზისის დროს ეკონომიკა 5%-ით ეცემა და ინფლაციაც 5% არის. ამ შემთხვევაში, კომპანიას შემოსავლები დაახლოებით არ შეუმცირდება (ეს ორი ფაქტორი ერთმანეთს „დააბალანსებს“). მას შეეძლება, რომ ხელფასები იგივე დატოვოს და ზემოთ აღწერილ დეფლაციურ სპირალშიც არ გადავალთ. ეს არის დადებითი ინფლაციის პირველი ბენეფიტი. 

 

მეორე ცოტა უფრო რთული ასახსნელია, მაგრამ სადაც ამხელა უბედურებას ვწერ , ბარემ ვცდი.

 

ალბათ გახსოვთ, რომ პროგნოზირებადი და სტაბილური ინფლაცია განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო. ჩვენი მთავარი მიზანიც ეს უნდა იყოს (უფრო მნიშვნელოვანი ვიდრე ნებისმიერი კონკრეტული თარგეთი). ამიტომაც ჩვენ გვჭირდება ისეთი თარგეთი, რომლის შენარჩუნებაც შედარებით მარტივი იქნება (რომელსაც უფრო მარტივად მიაღწევს ხოლმე ცენტრალური ბანკი). 

 

ახლა კი დავფიქრდეთ იმაზე, თუ როგორ აღწევს ცენტრალური ბანკი თავის თარგეთს. თუ წინა სტატია წაიკითხეთ, იცით, რომ ეს რეფინანსირების განაკვეთის მანიპულირებით ხდება. თუ ცენტრალურ ბანკს ნაკლები ინფლაცია სურს, მაშინ მაღლა წევს განაკვეთს. და თუ მეტი ინფლაცია სურს, დაბლა წევს განაკვეთს. მაგრამ ასევე არსებობს განაკვეთის დონე, რომელიც ინფლაციას დაახლოებით ერთ ადგილას შეინარჩუნებს. ამას „ნეიტრალურ“ განაკვეთს ეძახიან ხოლმე. ეს „ნეიტრალური“ განაკვეთი კი ინფლაციასთან ერთად იზრდება. 

 

ანუ თუ ინფლაცია არის 10% და მისი 10%-ზე შენარჩუნება გვინდა, შეიძლება 15% განაკვეთი დაგვჭირდეს. თუ იგი არის 0%, მაშინ შეიძლება 5% განაკვეთი დაგვჭირდეს. თუ იგი არის -5% (ანუ დეფლაცია გვაქვს), მაშინ განაკვეთიც 0% იქნება. 10% დეფლაციაზე კი -5% განაკვეთი დაგვჭირდებოდა. 

 

მოიცა რა?! საპროცენტო განაკვეთი შეიძლება უარყოფითი იყოს?! ხო, ზუსტად ამაში არის პრობლემა. წარმოიდგინეთ, რომ რადგან ქვეყანაში ძალიან მაღალი დეფლაციაა, ბანკმა -5% განაკვეთი დააწესა ანაბარზე ან საერთოდ ბანკში ფულის ქონაზე (ანუ ყოველ წელს 5%-ს *გართმევენ*). მაშინ თქვენ ბანკში ფულს არ შეინახავთ. გამოიტანთ და ნაღდი სახით გექნებათ, რომელსაც ნამდვილად ვერ “წაგართმევთ” ბანკი. შესაბამისად, განაკვეთები 0%-ზე ქვემოთ ვერ ჩამოვა. 

 

კარგი, ეხლა წარმოვიდგინოთ, რომ ქვეყანაში 3% დეფლაცია გვაქვს მიზნად. განაკვეთი კი ამ წამს 2% არის. დავუშვათ, რომ ქვეყანამ რაღაც „შოკი“ მიიღო (ოღონდ ახლა ამას ნუ ამახსნევინებთ...), რაც მეტ დეფლაციას იწვევს. ცენტრალურ ბანკს უნდა, რომ მაინც 3% დეფლაცია ჰქონდეს და ამიტომაც დაბლა წევს განაკვეთებს. დავუშვათ, დაწია 0%-მდე, მაგრამ ეს საკმარისი არ გახდა. დეფლაცია 3%-ის მაგივრად 5%-ია. ეხლა რა ვქნათ? ხო, ეს არის პრობლემა. როცა განაკვეთები 0%-ზე არის, ცენტრალური ბანკი მარტივად ვეღარ ებრძვის დეფლაციას. ცოტა უცნაურია პრობლემაა, მაგრამ სწორედ ეს გამოიარა იაპონიამ 90-იან წლებში, როცა მან დეფლაცია ვერ დაძლია (განაკვეთები იყო 0-ზე, მაგრამ ინფლაციას მაინც ვერ იღებდნენ). ამ პრობლემის გამოსავალზე ეკონომისტები დიდი ხანია ჩხუბობენ, მაგრამ ერთი რამ ცხადია: ამას ამარტივებს დადებითი ინფლაცია. 

 

ზემო მაგალითში ინფლაციის თარგეთი 2% რომ ყოფილიყო (და არა -3%, ანუ 3% დეფლაცია), მაშინ საპროცენტო განაკვეთი „შოკის“ დროს 7% იქნებოდა და ცენტრალურ ბანკსაც 7%-ით შეეძლებოდა განაკვეთის დაწევა. როგორც მოგეხსენებათ, 7% მეტია ვიდრე 2%. შესაბამისად, კრიზისის დროს ბევრად უფრო მეტად შეეძლება ცენტრალურ ბანკს განაკვეთის დაბლა დაწევა. 

 

ანუ მარტივად რომ ვთქვათ, დადებითი ინფლაციის თარგეთის შენარჩუნება და წარმატებით მიღწევა უფრო რეალურია, ვიდრე ნულოვანი ან საერთოდ უარყოფითი თარგეთის მიღწევა. ეს არის მეორე დიდი არგუმენტი ინფლაციის თარგეთირების სასარგებლოდ. 

 

ალტერნატიული სისტემები

 

და ბოლოს, აუცილებლად უნდა ვიცოდეთ, რომ ინფლაციის თარგეთირება არ არის უალტერნატივო. არსებობს ასევე „ფასების დონის თარგეთირება“, რომლის ფარგლებშიც ცენტრალურ ბანკს „შეცდომების გამოსწორება“ უწევს. ანუ თუ მისი თარგეთი 3% ინფლაციაა და წელს ინფლაცია 5% იყო, მას მოუწევს, რომ მომდევნო წელს 1% ინფლაცია ჰქონდეს (ანუ წინა აცდენა „დააკომპენსიროს“). ეს ეხმარება მას, რომ გრძელვადიან პერსპექტივაში მიაღწიოს თარგეთს (და, ბევრის აზრით, ხსნის ზემოთხსენებულ 0%-იანი განაკვეთის პრობლემას). 

 

ასევე, არსებობს ე.წ. „ნომინალური მშპ-ის თარგეთირება“, რომელიც მე განსაკუთრებით მიყვარს. იგი საშუალებას აძლევს ცენტრალურ ბანკს, რომ უკეთესად განასხვავოს ერთმანეთისგან მოთხოვნისა და მიწოდების შოკები. თუმცა ეს გაუგებარი ჟარგონი სხვა სტატიის თემაა.